Kontrola czy zaufanie?

Boguś Janiszewski i Joanna Rawecka piszą, że "szkoła funkcjinuje w oparciu o złożony i wszechobecny mechanizm kontroli. [...] Potrzeba wiecznej kontroli wynika bezpośrednio z braku zaufania."² Tymczasem młodzi ludzie potrzebują, aby im zaufać; chcą czuć sprawczość. Jak wynika z raportu "Młode Głowy. Otwarcie o zdrowiu psychicznym" 58,4% uczniów czasami czuje się bezużytecznymi, 46% badanych ma skrajnie niską samoocenę, a 81,9% uczniów nie potrafi znaleźć rozwiązania w trudnej sytuacji. Brak poczucia sprawczości jest jedną z głównych przyczyn kryzysu psychicznego młodych ludzi. 

Nie jest łatwo zmienić cały system, ale można wprowadzić zmiany w swoim ekosystemie: w szkole, w klasie wychowawczej lub przynajmniej na swoich lekcjach. Zachęcam do oddania uczenia się w ręce uczniów i uczennic. Zamiast narzucać im, co i jak mają robić, nauczyć ich dbania o swój własny rozwój, bo kiedys przecież opuszczą mury szkoły i będą musieli radzić sobie sami. A uczenie się przez całe życie to w XXI wieku podstawa funkcjonowania. Dlatego partycypację edukacyjną uważam za jedną z najważniejszych zmian, które trzeba wprowadzić w edukacji. 

Partycypacja edukacyjna to umożliwienie uczniom i uczennicom brania udziału

w podejmowaniu decyzji dotyczących ich procesu uczenia się.

Łatwo napisać. Ale jak zrobić? 

Na pewno trzeba zacząć od własnego nastawienia - warto poczytać o budowaniu sprawczości, otworzyć się na błędy (aby nie karać za nie, ale traktować je jako element procesu uczenia się), porozmawiać z kimś, kto ma partycypacyjne podejście do edukacji.

Kiedy już będziemy mieć pewność, że jesteśmy gotowi, proponuję odwrócić przebieg lekcji: na początku przekazać uczniom i uczennicom, jaki jest oczekiwany efekt tej lekcji, czyli czego powinni się dzisiaj nauczyć (zgodnie z podstawą programową - jest jaka jest, innej niestety nie ma), a potem porozmawiać z nimi o tym, jak mogą ten cel osiągnąć. Być może na początku nie będą mieli pomysłów, dlatego przyda się kilka opcji do wyboru:

• wykonać samodzielnie notatkę, w wybranej przez siebie formie (mapa myśli, notatka Cornella, lapbook, sketchnotka itp.)

• pracować w parach czytając fragmenty tekstu z podręcznika i tłumacząc materiał drugiej osobie (zgodnie z metodą Feynmana)

• obejrzeć filmik na kanale edukacyjnym poświęconym zagadnieniu omawianemu na lekcji (jeśli uczniowie mają dostęp do sprzętu elektronicznego podczas lekcji; tu przy okazji warto porozmawiać o korzystaniu z wiarygodnych źródeł informacji - to bardzo potrzebna uczniom wiedza)

• wykonać zadania z podręcznika lub zeszytu ćwiczeń

• przeczytać materiały z podręcznika lub innych dostepnych źródeł i ułożyć zadania do rozwiązania dla kolegi/koleżanki (nauczyciel może przynieść na lekcję książki z biblioteki albo umożliwić klasie korzystanie z internetu)

• stworzyć quiz albo 'kartkówkę' dla całej klasy

• przygotować prezentację na podany temat - niekoniecznie będzie czas, aby ją wszystkim pokazać, ale samo przygotowywanie będzie już świetną nauką, a nauczyciel może to potem sprawdzić i (ewentulanie) ocenić.

Wszystko sprowadza się do zaufania

Już słyszę, jak czytelnik mamrocze pod nosem: "przecież jak ich nie przycisnę, to sami nic nie zrobią". Jeśli nie są przyzwyczajeni do takiej pracy, może faktycznie nie zrobią (chociaż wierzę, że w każdej klasie znajdzie się ktoś, kto zamodeluje właściwe zachowanie). Potrzebują czasu na oswojenie się ze swobodą. Może zaproponowany przeze mnie scenariusz lekcji jest skokiem na zbyt głęboką wodę? W takiej sytuacji warto zacząć delikatniej: zmienić jeden element lekcji, np. zamiast dyktować notatkę, poprosić uczniów o samodzielne jej wykonanie (najlepiej najpierw ucząc ich tego, bo to wcale nie jest łatwe zadanie!). Albo zaproponować 2 metody pracy i poprosić uczniów o wybranie. A potem stopniowo wprowadzać coraz więcej elementów partycypacji.

Partycypacja polega na zaufaniu drugiej osobie, że sama najlepiej o siebie zadba. A jeśli nie ma do tego kompetencji, zdobędzie je, np. ucząc się od innych. Oczywiście, istnieje ryzyko, że kiedy pozwolimy klasie pracować samodzielnie, ktoś wykorzysta ten czas inaczej, np. zamiast korzystać z tabletów w celu wyszukania informacji, kilka osób będzie grało w gierki albo oglądało memy. Ale czy na lekcjach, które do tej pory prowadziliśmy wszyscy grzecznie słuchali i wykonywali wszystkie zadania? Zawsze znajdzie się ktoś, kto będzie nadwerężał nasze zaufanie. Najlepszą lekcją dla niego będą konsekwencje, jakie poniesie z powodu własnych zaniedbań: brak wiedzy i umiejętności, słabsze wyniki na  sprawdzianie, brak satysfakcji z efektów własnej pracy, niemożliwość wzięcia udziału w jakiś bonusowych zajęciach (np. kiedy w ramach współpracy międzyklasowej zapraszamy niektórych uczniów do pokazania swoich prezentacji młodszym kolegom i koleżankom). Z mojego doświadczenia wynika, że do partycypacyjnych lekcji w końcu przekonuje się każdy uczeń, gdyż chce czuć ten 'flow' i radość, którą widzi u innych. Ponadto pracując w ten sposób może wybrać metody, w których czuje się najlepiej. To przestrzeń dla uczniów i uczennic z indywidualnymi potrzebami edukacyjnymi. 

Jeśli w systemie edukacji mają się dokonać jakiekolwiek zmiany, najprawdopodobniej wyjdą one "z dołu" - od uczniów i nauczycieli. Dobre praktyki z małych szkolnych ekosystemów mogą zostać adaptowane przez coraz większą liczbę szkół. Zresztą, na pierwszym miejscu i tak powinien stać człowiek: ten najbliższy nam, czyli nasz uczeń i uczennica. Na tym właśnie polega partycypacja, także edukacyjna.

¹ Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej określa cele kształcenia jako "dbałość o integralny rozwój biologiczny, poznawczy, emocjonalny, społeczny i moralny ucznia".

² Boguś Janiszewski, Joanna Rawecka, Jak wspierać dziecko w szkole, która nie działa. Poradnik dla rodziców, Wydawnictwo Publicat, str. 18, 19.

Szkoła (jako idea) jest organizacją, która działa na ogromną skalę. To cały system, który rządzi się wieloma zasadami, a jego elementy są współzależne. Dlatego bardzo wolno się zmienia - nie nadąża za zmianami społecznymi. A przecież cele szkoły (wiedza, dobre oceny, zdanie egzaminu kończącego szkołę) dawno rozjechały się z celami edukacji... Bo celem edukacji jest wszechstronny rozwój człowieka. Człowieka w każdym wieku.¹