Radosne błędy, czyli jak uczyć się lepiej

Zaczynam warsztaty z uczniami i uczennicami szkoły podstawowej. Szkoła wyznaczyła mi salę używaną zwykle na apele i zebrania. Z przodu stoją rzędy krzeseł, na końcu jest kilka kanap i duży stół. Nauczycielka, która przyprowadziła uczniów posadziła ich na krzesłach. Jednak, mając zamiar wprowadzić miłą atmosferę, w której dobrze będzie nam się rozmawiało, zaprosiłam dzieci na kanapy. Zresztą i tak będziemy potrzebować stołu do pracy w grupach, a tylko tam był stół.

Uczniowie zachwyceni rzucili się na kanapy, nauczycielka pokręciła głową. Przemknęła mi myśl, że powinnam była najpierw z nią porozmawiać, ale było już za późno. Rozpoczęłam warsztaty. Co chwilę jednak musiałam dzieci uspokajać, bo przepychały się i gadały siedząc bardzo blisko siebie. Kiedy nadszedł moment dobrania się w grupy zaczęły się kłótnie – nikt nie chciał opuścić swojego miejsca na kanapie. Wiedziałam, że te warsztaty są dla dzieci atrakcyjne – realizowałam je w wielu miejscach, zawsze z dużym zaangażowaniem uczniów i uczennic. Tu jednak miałam w ich trakcie sporo problemów. Zrobiliśmy, co było zaplanowane, ale kosztowało mnie to dużo więcej wysiłku niż zwykle.

Po wszystkim przeanalizowałam, gdzie zrobiłam błąd. Właściwie popełniłam ich kilka. Po pierwsze, nie znałam tych uczniów, więc zanim arbitralnie podjęłam decyzję o przeniesieniu się na kanapy, powinnam była skonsultować to z nauczycielką, która ich znała. Po drugie, przed warsztatem powinnam była upewnić się, że szkoła przygotowała salę, w której da się pracować w grupach – takie informacje zawsze piszę w mailu, ale nie wszyscy czytają maile, a nawet po przeczytaniu łatwo coś przegapić. Po trzecie, przed warsztatami prowadziłam dla uczniów wykład. Słuchali bardzo uważnie, zadawali pytania. Na tej podstawie założyłam, że ten temat gra im w duszy i wejdą w warsztaty jak w masło. Już wiecie, że tak nie było.

W tym numerze newslettera:

1. Błędy leżą w naturze

2. Błędy potrafią mówić

3. Dlaczego tak bardzo nie lubimy błędów

4. Jak nauczyć się doceniać błędy

Boimy się popełniania błędów. Takie podejście jest powszechne w naszej kulturze: błąd oznacza porażkę. Tyle że … to podejście jest niezgodne z naturą. Otóż natura sama popełnia błędy - są nimi np. mutacje genów. Na mutacjach przecież opiera się ewolucja, więc to dzięki błędom powstał myślący człowiek taki, jakiego widzimy, kiedy patrzymy w lustro. Dzięki błędom w kopiowaniu sekwencji DNA natura sprawdza różne warianty genów, bo może któraś mutacja będzie lepiej dopasowana do panujących w danym środowisku warunków. Czyli natura testuje różne rozwiązania, a testowanie z założenia oznacza: “coś się sprawdzi, a coś nie”. [Brożek]

Błędów pełen jest też … sam człowiek, a zwłaszcza jego umysł. Różne błędy myślenia są często związane z pragnieniem, aby wszystko zrozumieć. Tyle że świat jest bardzo skomplikowany, nie jesteśmy w stanie nawet dostrzec wszystkich czynników, a co dopiero je zrozumieć. Dlatego upraszczamy. Każde uproszczenie zawiera w sobie jednak ryzyko błędu. Przykładem takiego zjawiska jest błąd narracji, który polega na budowaniu opowieści o jakimś wydarzeniu, opartej na podsumowaniu informacji i wyciągnięciu wniosków - z pominięciem faktu, że przecież nie mamy dostępu do pełnego zrozumienia zjawiska, redukujemy jego wielowymiarowość. Lubimy zwięzłe historie zastępujące skomplikowaną prawdę. [Taleb, s.131] Świetnym przykładem tego jest zapraszanie do mediów komentatorów wydarzeń politycznych czy sportowych. Podają oni swoje interpretacje dlaczego stało się właśnie tak, jak się stało, my ich chętnie słuchamy, bo daje nam to poczucie zrozumienia. Ale poczucie zrozumienia a zrozumienie to dwie różne rzeczy. W rzeczywistości te wyjaśnienia niczego nie tłumaczą, gdyż ignorują wiele innych, trudniej dostrzegalnych czynników, jak np. sytuacje, do których nie doszło (i być może dlatego stało się tak, jak się stało).

A jednak to właśnie błędy pozwalają nam się uczyć, doskonalić procesy. Bez błędów (a przynajmniej bez ich dostrzeżenia) uczenie się nie byłoby możliwe - tu odsyłam do newslettera z lutego’25, w którym przywołałam teorię Stanislasa Dehaene o czterech filarach uczenia się: wszak testowanie jest jednym z nich. Świetnie obrazuje to przykład golfisty, który trenuje uderzenia na strzelnicy golfowej, bacznie obserwując, gdzie spadnie piłka i korygując uderzenia tak, aby spadała coraz bliżej dołka. A gdyby trenował w nocy i nie widział, gdzie spada piłka? Byłby w stanie poprawić swoje uderzenia? [Syed, s.79]

Na szczęście są na świecie systemy, które są tego świadome. Uczenie się na błędach zostało w nich wbudowane w cały system pomagając mu osiągnąć sukces. Świetnym przykładem takiego podejścia jest branża lotnicza, w której - dzięki danym z czarnych skrzynek montowanych w samolotach - można dokładnie przeanalizować każdy wypadek, ale też usterki nie prowadzące do wypadków. Po tych analizach wprowadza się poprawki do systemów (technicznych, ale i międzyludzkich), aby w przyszłości uniknąć tego błędu.

Błędy potrafią mówić i to całkiem mądrze. Trzeba tylko chcieć ich posłuchać. Zacznijmy zatem traktować błędy jako źródło informacji. Niby to oczywiste, a zarazem tak trudne w codziennym funkcjonowaniu przepełnionym emocjami…

Błędy, które popełniamy zazwyczaj dają nam informację o tym, że:

• mamy lukę w wiedzy

• nieodpowiednio się przygotowaliśmy, zaplanowaliśmy proces/sprzęt

• źle oceniliśmy kontekst sytuacji.

W przykładzie, od którego zaczęłam ten tekst, z błędu dowiedziałam się o luce w mojej wiedzy (nie znałam uczniów i uczennic), niewystarczającym przygotowaniu (nie upewniłam się, że sala będzie wygodna do pracy w grupach) oraz źle oceniłam sytuację (założyłam, że młodzież interesuje się tym tematem na bazie ich zaangażowania podczas wykładu).

O czym mogą informować błędy na sprawdzianie w szkole? Często traktujemy je jako lukę w wiedzy: uczeń się nie nauczył. Osobie z zewnątrz trudno byłoby pewnie uzyskać inne informacje. Ale nauczyciel ma inny wgląd - zna ucznia, więc wie, z czym ma problemy; obserwuje go podczas sprawdzianu; często też zna jego sytuację pozaszkolną, np. rodzinną albo obciążenie innymi obowiązkami (jeśli to np. młody muzyk, który poświęca godziny na naukę gry na instrumencie, a od czasu do czasu koncertuje). Wiedząc to wszystko i chcąc razem z uczniem przeanalizować błędy na sprawdzianie, możemy dojść do wniosku, że uczeń nie ma luk w wiedzy, ale bardzo się stresował na sprawdzianie i nie był w stanie przywołać z pamięci odpowiedzi na pytania. Albo był zmęczony, bo wczoraj do późna brał udział w koncercie kilkadziesiąt kilometrów od miejsca zamieszkania. Albo nie zrozumiał polecenia, bo przeczytał je pobieżnie, od razu mu się z czymś skojarzyło i zaczął pisać wypracowanie … nie na temat. A może faktycznie ma lukę w wiedzy, warto jednak zastanowić się, dlaczego. Czy to wynika po prostu z ‘olania sprawy’ i nie uczenia się? Czy może próbował się uczyć, ale robił to nieefektywnie i miał tylko poczucie wiedzy? Albo źle zaplanował proces uczenia się i zabrakło mu czasu?

Wszystkie te informacje są wartościowe i warto je wykorzystać, aby usprawnić proces uczenia się w przyszłości. Przynajmniej w tych obszarach, w których jest to możliwe (koncertu raczej nie przesuniemy, ale możemy mieć świadomość, że jeśli zaraz po koncercie mamy sprawdzian, to prawdopodobnie potrzebujemy umówić się z nauczycielem na inny termin pisania sprawdzianu). Na tym właśnie polega edukacja - nie na wrzucaniu do pamięci kolejnych garści informacji, tylko na poświęcaniu czemuś uwagi, budowali modeli neuronalnych i testowaniu ich. A potem wyciąganiu wniosków i poprawianiu tychże modeli.

A już prawdziwym mistrzostwem jest uczenie się nie tylko na błędach popełnianych przez siebie, ale także przez innych ludzi. Jak to ujęła Eleanor Roosevelt: „Ucz się na cudzych błędach. Nie będziesz żyć dość długo, by popełnić wszystkie samemu”. [Syed, s.50]

3. Dlaczego tak bardzo nie lubimy błędów

To temat bardzo skomplikowany. Upraszczając go, mogę wpaść w błąd narracji 😉. Ale spróbuję podać przynajmniej kilka czynników, które przyczyniają się do naszej nienawiści (a może ślepoty?) wobec błędów.